Sociogenese van de begrippen beschaafd en beschaving Samenvatting
Hieronder is een overzichtelijk schema van de studie “De sociogenese van de begrippen beschaafd en beschaving”: van Hans van Keken (1979)
1. Inleiding
- Doel: Onderzoek naar de sociale oorsprong en ontwikkeling van de begrippen “beschaafd” en “beschaving” in Nederland.
- Methode: Sociogenetische benadering van Norbert Elias.
- Begrippen worden in hun historische en sociale context geplaatst.
- Sociale verhoudingen en betekenissen van de begrippen worden geanalyseerd
2. De sociogenese van buitenlandse begrippen
- Civilisation (Frankrijk):
- Ontstaat rond 1750 uit het oudere civilité.
- Verwijst naar een proces van culturele en morele vooruitgang.
- Geassocieerd met de burgerij, als reactie op de aristocratische waarden van civilité.
- Kultur (Duitsland):
- Ontstaat later dan civilisation, in contrast daarmee.
- Kultur: Innerlijke waarden en intellectuele ontwikkeling.
- Zivilisation: Geassocieerd met oppervlakkige gedragsregels van de adel.
3. Het begrip “beschaafd”
- Ontstaan:
- Begin 17e eeuw: Letterlijke betekenis “afgeschaafd, gepolijst”.
- Later in de 17e eeuw: Figuurlijke betekenis van verfijning en beleefdheid.
- Sociale functies:
- In de bovenlaag:
- Exclusief begrip om de adel en patriciërs te onderscheiden van lagere sociale klassen.
- In de burgerij:
- Uiting van streven naar sociale mobiliteit en adoptie van aristocratische normen.
- Onderscheid tussen stadse verfijning en plattelandsgedrag.
- In de bovenlaag:
- Kritische stemmen:
- Schrijvers als Justus van Effen hekelden “uiterlijke” verfijning zonder innerlijke waarden.
4. Het begrip “beschaving”
- Etymologie:
- Oorsprong in het Middelnederlandse “bescaven” (afschaven, polijsten).
- Overgang naar de huidige betekenis begint na 1750.
- Betekenisontwikkeling:
- Aanvankelijk gericht op specifieke zaken (bijv. verfijning van taal).
- Later verwijst het naar een breder proces van maatschappelijke vooruitgang.
- Tegen de 18e eeuw: Betekenisuitbreiding naar nationale cultuur en zedelijkheid.
- Sociale functies:
- Burgerlijke emancipatie: Het begrip werd door de burgerij gebruikt om haar streven naar een betere samenleving te ondersteunen (bijv. door educatie en moraal).
- Maatschappelijke bewegingen:
- Zeeuws Genootschap der Wetenschappen (1778): Gebruik van “beschaving” in educatieve context.
- Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen (1784): Gericht op beschaving van de lagere standen.
5. Vergelijking tussen begrippen
| Begrip | Context en focus | Sociale functies |
| Civilisation | Frankrijk: Morele en culturele vooruitgang. | Proces van sociale emancipatie, geleid door de burgerij. |
| Kultur | Duitsland: Innerlijke waarden en intellect. | Verzet tegen de oppervlakkigheid van de adel. |
| Beschaving | Nederland: Nationale en sociale ontwikkeling. | Ondersteuning van educatie, moraal en vooruitgang. |
6. Conclusie
- De begrippen “beschaafd” en “beschaving” weerspiegelen sociale en culturele verschuivingen in Nederland:
- Aanvankelijk exclusief voor de bovenlaag.
- Later instrumenten van burgerlijke emancipatie en nationale zelfreflectie.
- De Nederlandse begrippen zijn nauw verwant aan civilisation en Kultur, maar hebben unieke historische ontwikkelingen doorgemaakt.
Gegenereerd door ChatGPT